We maken een wandeling en nemen u mee door de geschiedenis van het chique Zuid. Het oude deel van Zuid grenst aan het Vondelpark. Zakenman Christiaan van Eeghen (1816-1889) nam in 1864 het initiatief voor dit park. Een particulier park moest het worden. In de buurt mochten ‘geen arbeiders en fabrieken’ komen, want die ‘haalden de buurt omlaag’. De percelen rond het park werden met grote winst verkocht. Zo ontstond deze dure wijk. De gemeente speelde destijds nog een kleine rol. Er valt veel te zien.
We wandelen van het Rijksmuseum – de poort van het Centrum naar Zuid – naar het Amsterdams Lyceum, de poort van oud Zuid naar nieuw Zuid. We eindigen iets verderop, bij het Haarlemmermeerplein.
1 – Rijksmuseum
1895. De voorgevel van het in 1885 voltooide Rijksmuseum gezien vanaf de Weteringschans. Op de voorgrond de Singelgracht en de Museumbrug.
Architect Pierre Cuypers (1827-1921) ontwierp het Rijksmuseum en het Centraal Station. Cuypers kwam uit Roermond en zijn stijl was katholiek/Gotisch. Hij drukte een ‘katholiek’ stempel op het ‘protestantse’ Amsterdam waaraan velen zich ergerden. Het museum werd gezien als een ‘tempel’ met de Nachtwacht van Rembrandt als middelpunt.
De tunnel door het Rijksmuseum vormt de poort van de grachtengordel naar Zuid. Aan de noordkant loopt de Stadhouderskade, ooit een pad langs de Buitensingel nu Singelgracht. Tot ongeveer 1844 omzoomde die gracht de acht kilometer lange stadswal. Aan de zuidkant van het museum ligt de vlakte van het Museumplein. We gaan Amsterdam Zuid binnen en lopen over het Museumplein naar het Concertgebouw.
2 – Museumplein
1956. Concertgebouwplein gezien naar het Museumplein met op de achtergrond het Rijksmuseum. Links het Concertgebouw.
In 1953 werd een vierbaansweg over het Museumplein aangelegd: ‘De kortste snelweg van Nederland.’ Automobilisten hielden zich niet aan de snelheidslimiet en genoten van het geratel van de keien onder hun banden. Gevaarlijk was het wel. In 1997 verdween deze ‘snelweg’.
We gaan langs het Concertgebouw uit 1888 de De Lairessestraat in.
3 – Het Concertgebouw
1936. Het Concertgebouw.
Architect Van Gendt (1835-1901) ontwierp het Concertgebouw. Hij ontwierp meer gezichtsbepalende gebouwen in de stad, zoals de Hollandsche Manege, theater Frascati en het Burgerziekenhuis. Met het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum, het Van Goghmuseum en het Concertgebouw vlakbij elkaar is het Museumplein tegenwoordig het ‘culturele hart’ van de stad. Dat is niet altijd het geval geweest. Vanaf het begin af was het lange tijd een groot en leeg terrein met een onduidelijk karakter. De Deense landschapsarchitect Sven-Ingvar Andersson maakte het huidige autoloze en groene ontwerp.
We lopen verder Oud Zuid in. Wat opvalt zijn de brede straten en statige huizen met fraaie gevels en grote bomen. Amsterdamser kan het niet, lijkt het. Toch werd Oud Zuid pas in 1896 onderdeel van Amsterdam. Het bestaan ervan is het gevolg van annexatie.
1896. Een groot deel van Nieuwer-Amstel (nu Amstelveen) werd door Amsterdam geannexeerd. Op deze grond is onder andere Amsterdam Zuid gebouwd. Te zien zijn de weilanden ten zuiden van het Vondelpark en in het oosten het noordelijk deel van de Pijp al gebouwd. Zuid bestaat nog niet.
Oud-Zuid is de chique 19-eeuwse wijk met zorgvuldig aangelegde mooie straten. Maar Amsterdam was destijds vrij arm en de Pijp, Kinkerbuurt, Dapperbuurt en Staatsliedenbuurt missen de ‘allure’ van Zuid. Zij werden ontworpen volgens het Plan Kalff (1877). Parijs, Wenen en Berlijn bloeiden wel in de 19e-eeuw en hebben veel grotere fraai wijken uit die periode.
Oud-Zuid, gelegen naast het Vondelpark en het Museumplein, viel buiten het Plan Kalff. De wijk heeft een grote diversiteit aan bebouwing: Vrijstaande villa’s rondom het Museumplein, stroken met aaneengesloten bebouwing met individuele gevels zoals de Johannes Verhulststraat en een poging tot Engelse landschapsarchitectuur achter de Koninginneweg.
4 – De Lairessestraat
11 juni 1951. Amsterdamse Politie Kapel brengt hoofdcommissaris H.A.J.G. Kaasjager (1891-1966) een serenade ter gelegenheid van zijn 60ste verjaardag.
In 1954 lanceerde hoofdcommissaris Kaasjager het zogenaamde ‘Plan Kaasjager’. Hij wilde plaats maken voor de auto in de stad door een groot deel van de Amsterdamse grachten te dempen. Het leidde tot protesten en een mediastorm.
We zijn op de dure De Lairessestraat. De Lairessestraat vormt met de Willemsparkweg / Koninginneweg de hoofdstraat van Oud-Zuid. De straat uit 1912 heeft een aantal schitterende appartementencomplexen, zoals Westhove van architect Warners uit 1921 aan het Valeriusplein.
In zijn roman Amsterdam (1931) schreef Maurits Dekker (1896-1962) over deze buurt: “Dit is het eiland van de aristocratie. Hier wonen bankdirecteuren, kapitalisten, beroemde chirurgen, en hoofden van rijks- en gemeentebedrijven. De uit het westen komende straten veranderen op een onzichtbare welstandsgrens plotseling van naam: de Pieter Lastmankade wordt Reinier Vinkeleskade, de Cornelis Krusemanstraat noemt zich, zonder vooraf gewaarschuwd te hebben, plotseling Lairessestraat. Behalve de gewoonlijk direct op het hout geschilderde naam van de bewoner, draagt de deur boven het sleutelgat meestal nog een rond koperen plaatje met de naam Yale of Lips.”
We gaan rechtsaf de rustige Johannes Verhulststraat in. Op de hoek met de Jacob Obrechtstraat is rechts de katholieke Obrechtkerk uit 1911.
5 – De Johannes Verhulststraat
1912. Jacob Obrechtstraat hoek Johannes Verhulststraat met de R.K. Jacob Obrechtkerk in de Jacob Obrechtstraat.
We lopen de Johannes Verhulstraat uit en slaan rechtsaf de Valeriusstraat in naar het Valeriusplein.
6 – Het Valeriusplein
1939. Het fraai aangelegde Valeriusplein. Het Valeriusplein verbindt het Olympiaplein met het Emmaplein. Bij het Emmaplein is een prachtige ingang van het Vondelpark.
7 – De voormalige Valeriuskliniek
1920. De Valeriuskliniek, Valeriusplein 9, met links de Valeriusstraat.
Bekende schrijvers werden in de Valeriuskliniek opgenomen: Gerrit Achterberg in 1941, nadat hij zijn hospita vermoord had. Jan Hanlo kwam in 1947. En in 1967 volgde Jan Arends, die later doodviel uit zijn kamer op het Roelof Hartplein – waarschijnlijk niet per ongeluk. De psychiatrische kliniek werd in 1910 gebouwd en in 2017 gesloopt. Hij maakte plaats voor een appartementencomplex.
8 – Het Amsterdams Lyceum
We gaan de brug over.
1986. De brug met beeldhouwwerk van Hildo Krop over het Noorder Amstelkanaal.
Voorbij de brug ligt rechts de Pieter Lastmankade en links de Jan van Goyenkade. Het gebouw van het lyceum was in 1920 klaar. Het motto van de school, ‘Potius deficere quam desperare’ (Latijn voor: liever tekortschieten dan wanhopen), staat in baksteen op een van de twee gevels vermeld.
De gebroeders Baanders ontwierpen het opvallende gebouw in de stijl van de vroege Amsterdamse School. Het strakke bakstenen gebouw bestaat uit 7 rechthoekige vormen met 2 poorten.
9 – De Pieter Lastmankade
We gaan meteen als we onder de poort van het Amsterdams Lyceum door zijn, rechtsaf de Pieter Lastmankade op en lopen tot het eind bij de Amstelveenseweg. Het Noorder Amstelkanaalstamt uit 1922. Hier staan huizen van woningbouwverenigingen in de baksteenstijl van de Amsterdamse school.
1932. Olympiaplein en omgeving. Gezien vanaf het dak van het Amsterdams Lyceum met op de voorgrond de brug over het Noorder Amstelkanaal. In het midden het sportterrein met atletiekbaan.
Hier begint ‘Nieuw-Zuid’, gebouwd naar het plan van Berlage. Deze wijk is juist wél bedoeld om alle inkomensgroepen aan de stad te binden: de onbemiddelden, de middenklasse, en de rijken. Hij loopt van het Olympisch Stadion naar het Amstelstation en valt buiten deze wandeling.
Ongedateerd, maar waarschijnlijk in de jaren 1930. De Pieter Lastmankade. Rechts de ingang Marathonweg.
Deze wijk is aangelegd voor de Olympische Spelen in Amsterdam van 1928. Hier staat sociale woningbouw. Voorbij de brug van de Marathonweg (1926) loopt de kade dood op de Amstelveenseweg. De oorspronkelijke Amstelveensweg is een pad uit de 14e-eeuw.
Dan lopen we nog een laatste etappe naar het Haarlemmermeerplein. Hier staan een aantal opvallende gebouwen, zoals de katholieke Agneskerk, het Haarlemmermeerstation en het oude huis van bewaring, nu The British School of Amsterdam.
10 – Het Haarlemmermeerplein
8 september 1951. Luchtfoto van de Amstelveenseweg en omgeving.
Midden links op de foto zien we de Lomanstraat en de rooms-katholieke Heilige Agneskerk. Bovenaan de Marathonweg. Midden rechts het Haarlemmermeerstation. Onder het Huis van Bewaring, Havenstraat. Hier was destijds het einde van de stad; naast het opgeheven station is er ook een grote tramremise. Het publiek op de foto wacht op de ‘bloemencorso’.
11 – Bonus: Koningsbrug Vondelpark
1900. Koningsbrug uit 1882 van architect Springer, loopt over de Emmalaan naar het Vondelpark bij de kruising met de Koningslaan.
Noeste wandelaars kunnen van het Haarlemmermeerplein teruggaan naar het Valeriusplein en dan naar de ingang van het Vondelpark. Daar is de Koningsbrug in romantisch 19e-eeuwse stijl. Koffie drinken kan in het park.
Uniek kijkboek oud-Amsterdam
Amsterdam wordt wereldwijd erkend als van de mooiste en interessantste steden ter wereld. ‘Straten van Amsterdam’ is een rijk geïllustreerd boek over de stad. Het boek toont met name de belangrijkste locaties van het centrum met hun ‘gelaagde’ geschiedenis. Deze historische gelaagdheid geldt voor alle plekken in het centrum; ze gaan 750 jaar terug in de tijd. Ook de Kinkerstraat, de Albert Cuypmarkt, het Vondelpark en afgebroken fraaie gebouwen staan erin. Lezers kunnen ‘Straten van Amsterdam’ gebruiken als een visuele stadsgids: je bekijkt en leest de geschiedenis van een bepaalde route en gaat die vervolgens in het echt bekijken. Klik op de cover om dit fraaie boek te bestellen.
